O ίδιος είναι όπως τον αποκαλεί η ιστορικός τέχνης Ελένη Αθανασίου, ένας μποέμ πολυδιάστατος καλλιτέχνης, που χορογραφεί με φόρμες και σχήματα, που γεφυρώνει πολιτισμούς, κουλτούρες, φόρμες, φυλές και υλικά. Είναι ο άνθρωπος που εμφυσεί ψυχή στα άψυχα και κάνει ένα χρηστικό αντικείμενο, μέρος της γαλήνης και της πληρότητας που μόνο οι ευγενείς τέχνες δημιουργούν με ακεραιότητα. Ο ίδιος ευχαριστεί όλο το πάνθεον των καλλιτεχνών που άφησαν λίγο χώρο και για εκείνον.
Πρόσφατα έργα του, σε 50 φωτογραφικά πορτραίτα αντισυμβατικών ανθρώπων από τον φακό του Costa Coutayar φιλοξενήθηκαν στο Μουσείο Μπενάκη στο πλαίσιο της έκθεσης The Clarity of Shapes, που συνέπεσε και με τα 80 του γενέθλια. Όσο ο Minas κρατά στα χέρια του ένα καλοξυσμένο μολύβι, ο κόσμος αυτός θα είναι ευλογημένος με την αισθητική απεικόνιση της ευφυίας.
Στο ραντεβού μας με περίμενε χαμογελαστός. Μεγαλόκαρδος με τον καφέ του. Είσαι η Μαριάννα, έτσι; Δεν καταλαβαίνω γιατί οι άνθρωποι λένε πρώτα το επώνυμό τους. Αν σε θυμάται κάποιος θα σε θυμάται γι’ αυτό που είσαι όχι για το πως λένε τον πατέρα σου. Είναι πολύ απλά τα όμορφα πράγματα στη ζωή. Οι σημειώσεις προ συνέντευξης μάλλον δεν είναι και πολύ χρήσιμες όταν έχεις απέναντί σου έναν λεκτικό και δημιουργικό χείμαρρο…
Όταν έφυγα από το εργαστήριο του, παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής συμφώνησα πως ο μόνος τρόπος ίσως να αποδοθεί γραπτά η κουβέντα ήταν χωρίς την παραμικρή παρέμβαση, προκειμένου να επιτευχθεί η όποια νοηματική συνέχεια. Οι σκέψεις κι οι απόψεις του έπρεπε να παραμείνουν ελεύθερες και πηγαίες, ακριβώς όπως τις κατέθεσε, ακριβώς όπως είναι κι ο ίδιος.
Τι είναι τελικά το design;
Το design έχει φτάσει στο μπακάλικο. Στα κομμωτήρια τώρα, λένε ότι κάνουν design. Design yourself, λένε άλλοι. Τι θα πει αυτό;
Έχει εκφυλιστεί ο όρος δηλαδή;
Τελείως. Είναι η ίδια ιστορία με τη λέξη love. Τι θα πει love; I love my mother, I love my car, I love her, I love the good weather, ξέρω κι εγώ τι άλλο; Είναι μια λέξη πολύ πλατιά. Σημαίνει πολλά κι όλα είναι αλήθεια. Έτσι λοιπόν δε μπορώ να δώσω τον ορισμό του Design.
H αρχιτεκτονική; Τι είναι;
Είναι ξεκάθαρο τι είναι και σε τι αφορά η αρχιτεκτονική. Λέγονται κι εκεί πάλι διάφορα, αλλά η αρχιτεκτονική αφορά στα κτίρια. Αρχιτεκτονική είναι το θέατρο και οι φυλακές, αρχιτεκτονική είναι κι ο Παρθενώνας. Να το ξεκαθαρίσουμε, όμως, και μέσα στο μυαλό μας κάποτε. Είναι σαφές ότι η Αθήνα δεν έχει αρχιτεκτονική. Χτίστηκε από ιδιοκτήτες κι εργολάβους.
Αναφέρεστε πολύ συχνά στον Παρθενώνα, πέρα από τους προφανείς λόγους υπάρχει για σας και κάποιος άλλος συναισθηματικός δεσμός;
Ναι, βέβαια. Ξέρεις θα ήθελα να φτιάχνω πράγματα που να νομίζεις ότι τα έχουν φτιάξει οι αρχαίοι. Πάντα με τον απόλυτο σεβασμό στο λιτό. Αλλά όταν λέμε λιτό εννοούμε λιτό…σκέτο. Βέβαια το λιτό είναι πολύ δύσκολο. Διότι για παράδειγμα το να προσθέσουμε όλοι από κάτι είναι το πιο εύκολο πράγμα. Θα βάλω εγώ, θα βάλεις κι εσύ κι ένα κερασάκι από πάνω και θα φτιάξουμε μια τούρτα. Η αφαίρεση όμως; Αν αφαιρέσεις πολύ θα καταλήξεις στο τίποτα.
Ωστόσο, οι αρχαίοι είχαν βρει την ιδανική ισορροπία.
Δεν είχαν το περιττό. Τα διακοσμητικά τα έβαλαν αργότερα οι Ρωμαίοι. Και ξέρεις τι έγινε μετά; Μετά τα τόσα αντίγραφα των Ρωμαίων και τις επαναλήψεις της Αναγέννησης, οι Ιταλοί απέκτησαν δικαιώματα λες και είναι οι νόμιμοι αντιπρόσωποι του design. Ναι αν σε λένε «Gino Gigino» -που λέει ο λόγος- είσαι designer. Αν σε λένε Γιάννη Καραγιάννη δε μπορείς να γίνεις designer. Καταλαβαίνεις;
Στον πλουραλισμό των Ρωμαϊκών αντιγράφων οφείλεται αυτό; Έκαναν τόσο καλή δουλειά;
Δεν έχει να κάνει ούτε με τους Ρωμαίους, ούτε με τη δουλειά τους. Άλλωστε ποια απομίμηση είναι καλύτερη από το γνήσιο; Δεν ξέρω πραγματικά από που ξεκίνησε αυτό. Ξέρω, όμως, ότι τα μεταχριστιανικά χρόνια άλλαξαν σχεδόν τα πάντα για τους πολιτισμούς. Αλλά αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα από μόνο του.
Ο Μεσαίωνας της Δύσης κι ο Μεσαίωνας της Ανατολής; Το Βυζάντιο δηλαδή;
Ναι… Δες πως απεικονιζόταν ο άνθρωπος στην αρχαιότητα και πως στις Βυζαντινές εικόνες. Μορφές φοβισμένες, τρομοκρατημένες, σκυμμένες. Και τι σου λέει αυτό; Δεν είμαι αντιχριστιανός… όχι. Βλέπω πιο κριτικά την υπόθεση των θρησκειών όμως. Οι αρχαίοι, βέβαια, ακόμη και στους θεούς τους, στον έρωτα ή στο φως είχαν δώσει ανθρώπινη όψη. Ή μάλλον την εξιδανικευμένη έκδοση αυτής, απαλλάσσοντάς την από οτιδήποτε περιττό τόσο στην αναπαράσταση όσο και στην υπόστασή της, αποδεικνύοντας έτσι και τη συνέπειά τους σε αυτή την αρχή τους για τη λιτότητα και την απλότητα.
Και εδώ παραβάλουν κάποιοι τον εξής αντίποδα: Μήπως τελικά εμείς οι Έλληνες πάσχουμε από προγονοπληξία, αγνοώντας την παράλληλη συνύπαρξη της δουλείας με το Δημοκρατικό Πολίτευμα του Χρυσού Αιώνα, την κατασκευή του Παρθενώνα και το σκάνδαλο της κλοπής του συμμαχικού ταμείου της Δήλου για την κατασκευή του;
Κρίνοντας εκ των υστέρων έναν πολιτισμό βλέπεις και τα καλά του και τα κακά του. Στην περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων, βλέπουμε και ξέρουμε όλοι πως όσα έκαναν κι έφτασαν μέχρι τις μέρες μας δεν ξεπερνιούνται και δεν ξαναγίνονται. Για μένα είναι η εποχή που η Αθήνα έλαμψε. Έλαμψε η κοινωνία της. Εκείνη η εποχή μας έβαλε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Περικλής μας έβαλε. Ο Περικλής μπορεί να χρησιμοποίησε τα χρήματα της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αλλά έβαλε και δικά του χρήματα. Μακάρι όσοι τρώγανε από τα Δημόσια Έργα να έκαναν τόσο ξακουστή την Ελλάδα όσο εκείνος. Ήταν αλλιώς οι πολιτικοί, άλλοι άνθρωποι, άλλα πνεύματα γενικά. Δες τους τραγικούς ποιητές, τους φιλοσόφους, τους γεωγράφους που μετρούσαν μια σφαιρική Γη για να ξαναμετρηθεί ως επίπεδη το Μεσαίωνα. Με καταλαβαίνεις;
Ήρθε ο Μεσαίωνας να τραυματίσει τον κύκλο και τη σφαίρα με την επιφάνεια και τις αιχμηρές της γωνίες…
Έτσι είναι, με βρίσκεις σύμφωνο. Ο άνθρωπος δεν είναι ακόμη έτοιμος για το “Μετά”. Κι όσοι δήθεν στο όνομα των θρησκειών λένε ότι ξέρουν… λένε ψέματα.
Αυτό με εντυπωσιάζει – εξ’ου κι η προηγούμενη αλληγορική αναφορά μου σε κύκλους κι επιφάνειες. Είναι που ο πολιτισμός αυτός διέπεται από τη βασική αρχή της ομοιογένειας και της επανάληψης προκειμένου να κατακτηθεί το ιδανικό. Αρχή που είναι καταφανής από τη διαχείριση των κοινών, την τέχνη, τη φιλοσοφία, τις πλατωνικές διδασκαλίες περί αντικειμενικής πραγματικότητας, καθώς και τόσα άλλα. Θέλω να πω πως η αφαιρετική λογική των εννοιών, που οδηγεί στο σχήμα του κύκλου, η έννοια του “ξανά” προκύπτει από αυτό, την παντελή απουσία ευθείας γραμμής από την αρχιτεκτονική τους. Αυτή είναι η δεύτερη εικόνα πίσω από το προφανές, που αντανακλάται έντονα και στη δική σας τέχνη, στα δικά σας αριστουργήματα.
Έχεις δίκιο, το ίδιο αυτό αξίωμα παρατηρείται και στη μουσική. Αγαπώ πολύ τη μουσική. Δεν είμαι μουσικός για να σου πω πως συμβαίνει αυτό, ούτε κοινωνιολόγος για να εξηγήσω γιατί διασκευάζονται ξανά και ξανά τραγούδια. Τα έργα μου όμως έχουν καμπύλες γιατί ευθείες γραμμές δεν υπάρχουν στη φύση. Η καμπύλη είναι όπως σε γέννησε η μάνα σου. Έτσι τις ερωτεύτηκα τις καμπύλες. Δε μπορούσα να διανοηθώ ποτέ ότι θα φορέσω κάτι πάνω μου και θα πληγώνει, θα με γδέρνει – κι ας είναι φτιαγμένο από όλες τις περιουσίες του κόσμου. Να σχεδιάσω ένα τραπέζι και να χτυπάω κάθε φορά που θα περνάω από δίπλα. Να ζω ανάμεσα σε εχθρικά πράγματα επειδή είναι…design. Δεν είναι ανάγκη να εμπνευστώ από κάτι. Η ίδια καταγωγή μας, μάς το διδάσκει αυτό. Και βέβαια η φύση. Δε φτιάχνουμε ίδια παπούτσια, αλλιώς το δεξί, αλλιώς το αριστερό.
Πώς ξεκινάτε να δουλεύετε με μια ιδέα;
Πρώτα σε σκίτσο. Μετά περνάω σε μακέτα, δουλεύοντας παράλληλα καις τις διαστάσεις. Δε γνωρίζω το κομπιούτερ στη σχεδίαση. Δε θέλω να έχω καμία σχέση. Τα παιδιά μου τα χειρίζονται άριστα, όπως όλα τα παιδιά πια. Εγώ δε θέλω. Για μένα υπάρχει ένα άσπρο χαρτί κι ένα μαύρο μολύβι. Προσπαθώ να πιάσω το ενσταντανέ επειδή όλα τα σχήματα πάλλονται. Μια σταγόνα που πέφτει δεν είναι τέλεια αναλογικά, όπως τη φτιάχνουν στα κομπιούτερ…
Σας γοητεύει αυτό;
Αφάνταστα. Προσπαθώ να πιάσω τη στιγμή. Ακριβώς το ίδιο έκανε κι ο Μπετόβεν, ο Ντα Βίντσι κι όλοι αυτοί. Μην εννοηθεί πως έχω καβαλήσει κανένα καλάμι.
Η επιθυμία για την τελειότητα της στιγμής είναι ο κοινός τόπος. Με ενοχλεί πια που μουσική εννοείται αυτή η «σαλάτα».
Αυτό που στο σχεδιασμό έχει επικρατήσει να λέγεται “total design”;
Όπως και να το πεις η αρχή της σύνθεσης είναι η ίδια.
Ξαναγυρνάμε στην αφαίρεση και στον κύκλο λοιπόν.
Δεν το αντιλαμβάνονται οι περισσότεροι άνθρωποι. Το τετράγωνο είναι προϊόν μηχανής, ανασφαλές κι εχθρικό.
Είχε μάλλον δίκιο o Adolf Loos όταν μίλησε το 1908 για το πόσο δεν είναι έτοιμοι οι άνθρωποι να απαλλαγούν από το περιττό, στο Μανιφέστο του για την Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα.
Συμφωνώ. Ούτε τώρα είναι. Δεν υπάρχει αισθητική, δε διδάσκεται στα σχολεία, δεν αγοράζεται. Για να σου τη μάθει η μάνα σου, πρέπει να την έχει η ίδια. Εγώ θα μιλούσα άπταιστα Μογγολικά αν είχα γεννηθεί στη Μογγολία. Εδώ πάμε στο σύνδρομο του μουγκού, ο οποίος δε μιλάει γιατί δεν ακούει. Φωνή έχει γιατί βγάζει κραυγές, αλλά αφού δεν ακούει πως να αναπαράξει; Σαν το ταλέντο. Ο κάθε άνθρωπος γεννιέται με ένα ιδιαίτερο ταλέντο, όμως συνήθως – πριν προλάβει να το ανακαλύψει – αλλοιώνεται από μια καθημερινότητα χωρίς αισθητική και ποιότητα.
Πώς μπορεί ο καλλιτέχνης να είναι και δημιουργικός και παραγωγικός;
Είναι αυτό που σου είπα για το ταλέντο. Όσο μπορεί να είναι εύκολο για σένα το Α, τόσο μπορεί εγώ να παιδεύομαι για το ίδιο πράγμα. Στην περίπτωσή μου λοιπόν, συμβαίνει να γεννιούνται στο μυαλό μου τόσες ιδέες, που να μη μου φτάνει το 24ωρο για να τις προλάβω. Ξέρεις τι πιστεύω; Το ευδιάκριτο, το μεγάλο ταλέντο δε διδάσκεται στα σχολεία. Και –για να μην παρεξηγηθώ- αναφέρομαι σε παραδείγματα όπως ο Αϊνστάιν. Όλοι τα ίδια γράμματα με αυτόν έμαθαν. Ακόμη όμως παλεύουν να ανατρέψουν τη θεωρία της Σχετικότητας.
Ο Αλέξης Ακριθάκης είπε πως ο άνθρωπος γεννιέται καλλιτέχνης, ισχύει λοιπόν;
Έτσι πιστεύω κι εγώ. Παλιότερα αισθανόμουν άσχημα όταν με ρωτούσαν ποιο Πανεπιστήμιο τελείωσα. Αργότερα, όμως, όταν είδα ότι σπουδαίοι άνθρωποι δεν έχουν τελειώσει καμία σχολή, ανακουφίστηκα, είπα ότι μπορώ να νιώσω κι εγώ λίγο σπουδαίος. Τώρα νιώθω διπλά περήφανος που είμαι αυτοδίδακτος. Από παιδί ζωγράφιζα ό,τι έβλεπα από την οπτική γωνία που το έβλεπα. Ως πιτσιρικάς ζωγράφιζα στα χώματα με κλαδάκια…πού να βρεθούν τότε λευκά χαρτιά. Ξέρω ότι σ’ αυτό είμαι καλός. Ήρθε μόνο του. Παρ’ όλα αυτά, όμως, πάλεψα πολύ. Σίγουρα με βοήθησε κι η τύχη, αγωνίστηκα όμως. Στα 15 μου αποφάσισα να παρατήσω το σχολείο κι ό,τι χρειαστεί να το μάθω μόνος μου. Ένα χρόνο μετά μιλούσα πολύ καλά Ιταλικά. Έμαθα με τη μέθοδο άνευ διδασκάλου.
Γιατί Ιταλικά κι όχι Αγγλικά;
Είναι πιο τραγουδιστά τα ακούσματα της κι είναι πιο κοντά στη γλώσσα μας και με βοήθησαν πολύ να μάθω και Αγγλικά.
Ο πολύ καλός δεν έχει ανάγκη από διδασκαλία;
Ο πολύ καλός σε κάτι θα το κάνει με τον καλύτερο τρόπο. Ίσως αυτό μόνο σε αυτή τη ζωή και τίποτα άλλο- μα αυτό θα το κάνει πολύ καλά. Κι αν έχει δάσκαλο να έχει τον καλύτερο και μόνο. Μάθημα είναι και η παρατήρηση και η επαφή με κάτι, χωρίς να το ξέρεις από πριν. Και τι δε θα έδινα να ήμουν στο εργαστήρι του Φειδία, να τον παρατηρώ μόνο και να του φέρνω να φάει. Να σφουγγαρίζω τα χρώματα του Ντα Βίντσι και να βλέπω πως σκέφτεται και τι κάνει.
Το πρώτο πρακτικό σχολείο ήταν σε εργαστήρι χρυσοχοΐας;
Ναι, όπου έμαθα να δουλεύω το χρυσό. Έφτιαχνα βέβαια αυτά που έλεγαν, δεν έπαιρνα πρωτοβουλίες, αλλά έμαθα πόσο διαφορετικό υλικό είναι. Το ευγενέστερο μέταλλο. Οι λαοί –πολλές χιλιάδες χρόνια πριν είχαν καταλάβει πόσο ξεχωριστός είναι ο χρυσός. Όλα τα άλλα μέταλλα έχουν λευκό χρώμα. Μόνο ο χρυσός είναι κίτρινος κι ο χαλκός, φυσικά, κόκκινος. Ό,τι και να του κάνεις δε χάνει τις ιδιότητές του. Στο Ναυτικό έμαθα Μηχανολογικό Σχέδιο, κάνοντας όλα τα σχέδια για τα κρατικά βιβλία της σχολής. Όχι αντιγραφή, από λευκό χαρτί τα σχεδίασα, με κάθε λεπτομέρεια. Ούτε κομπιούτερ υπήρχε τότε, ούτε φωτοτυπικό, ούτε καν ριζόχαρτο. Όταν τα είδα μετά από χρόνια έπαθα σοκ, είπα «εγώ τα έχω κάνει αυτά;».
Μου έφερε τα βιβλία ο Άγγελος Δαμυράλης που ήταν αρχηγός του Στόλου, μάχιμος αξιωματικός, σε μια έκθεσή μου στη Γκαλερί Ζουμπουλάκη. Τα αφαίρεσε τιμής ένεκεν από τη βιβλιοθήκη, για να μου τα δώσει, είναι περιουσία του Πολεμικού Ναυτικού. Αυτό δεν ήταν σχολείο;
Χαρτί και μολύβι…
Λατρεύω τα μολύβια. Τα πάχη της γραμμής, τη σκληρότητά τους. Πιάνουν τη στιγμή, την έμπνευση, το κλικ που κάνει ο καλός φωτογράφος, ο οποίος αποδίδει την ιδέα πρώτα και μετά την εικόνα – ή και μόνο την ιδέα. Δε λέει ψέματα το μολύβι που αποδίδει την ιδέα. Απεχθάνομαι το ψέμα, κάθε τι που είναι ψεύτικο. Γι’ αυτό και οι σπουδαίοι άνθρωποι είναι απλοί. Δεν κρατάνε αποστάσεις επειδή φοβούνται μήπως αποκαλυφθεί το ψέμα τους. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν εμπιστοσύνη στην τέχνη τους επειδή είναι αληθινή. Είναι ένα ολοκληρωμένο έργο.
Μιλάνε για την εποχή των εικόνων ακόμη και σ’ ότι αφορά στην τέχνη στις μέρες μας;
Ποιων εικόνων; Αυτών που αντί να σε ξυπνήσουν, σε κάνουν να νυστάζεις; Αυτές τις εικόνες που έγιναν για να εξυπηρετούν κάποιους; Σαν την τηλεόραση και τα κομπιούτερ είναι. Υπάρχει εικόνα όταν σε ζωγραφίζω όπως σε βλέπω εγώ, από κει που κάθομαι, όχι όταν σου λέω πως μόνο έτσι δείχνεις.
Από την υποδειγματική αφαίρεση των αρχαίων πως φτάνουμε στον όρο minimal που είναι ακόμη μια…καραμέλα της εποχής;
Είναι αδερφάκι του design, πάνε μαζί. Είναι και design και minimal. Είναι χυδαίο να κοροϊδεύουν τον κόσμο. Ένας λευκός τοίχος είναι minimal σου λέει… Ξύπνησε ο κόσμος. Βέβαια δεν υπάρχει η αφύπνιση που χρειάζεται για να μην είχαμε φτάσει καν σε τέτοια καραγκιοζιλίκια, αλλά μια καρέκλα γυρισμένη ανάποδα και φωτισμένη κάπως με δυο τούβλα παραδίπλα, δεν πείθει κανέναν πως είναι τέχνη. Το μαύρο είναι το χρώμα «δεν υπάρχω» όχι το λευκό. Με το μαύρο έχεις ελευθερία, δε σε πιέζει το ταβάνι, διότι δε φαίνεται πόσο ψηλά είναι, δε φαίνονται οι γωνίες. Αυτοί που μιλούν για minimal, design και φαμφάρες αν τους συναντήσεις στο δρόμο κάνουν τους σπουδαίους. Εγώ ντρέπομαι. Δε μπορώ να κοιτάζω αυτό το ψεύτικο, το τόσο άδειο στη χώρα που γέννησε το γεμάτο.
Με τη μόδα τι συμβαίνει;
Ό,τι είναι design, είναι και της μόδας, φτιαχτό δηλαδή. Πρέπει να διαφημιστεί για να πουλήσει. Λες κι άμα πουλήσει είναι καλό. Και το σούπερ μάρκετ πουλάει. Τα αληθινά πράγματα δεν είναι της μόδας, είναι για πάντα και δεν έχουν ανάγκη από διαφήμιση. Θέλω τα πράγματα μου να δικαιολογούν την ύπαρξή τους από μόνα τους. Θέλω να είμαι καθαρός κι ακέραιος.
Το 1969 φύγατε για Αμερική…
Ναι δύο χρόνια μετά τη Χούντα. Στην αρχή μέχρι να εξοικειωθώ με τη γλώσσα και να πάρω την άδεια παραμονής δούλεψα ως εργάτης. Μέσα σε 11 μήνες κατάφερα να είμαι οικονομικά ανεξάρτητος.
Η πρώτη δημιουργία στο αντικείμενό σας πότε ήρθε;
Τότε περίπου, στην αρχή δούλευα από το σπίτι, δεν είχα και πολλά εργαλεία. Μετά τα απέκτησα σιγά σιγά. Δε θα το πιστέψεις αυτό που σου λέω αλλά κι αυτό ήρθε από μόνο του. Έφτιαξα τα πρώτα. Πουλήθηκαν αμέσως, μετά ο ένας έφερε τον άλλον, μετά το φίλο του… ο κόσμος έμενε ευχαριστημένος, έλεγε: «Να πάμε σε κάποιον που φτιάχνει ωραία πράγματα, που δεν έχουν πέτρες και δεν είναι ψεύτικα». Στο είπα και πιο πριν. Γνωρίζω πως αυτό το πράγμα το κάνω καλά, πάντα το έκανα καλά. Παίρνω λίγα γραμμάρια ενός μετάλλου που μπορεί κανείς να βρει οπουδήποτε και τα μεταβάλλω, τους δίνω νόημα. Αυτό πουλάω.
Υπάρχει μια συγκεκριμένη παράμετρος που συναντούν στην πορεία τους οι δημιουργοί, όταν δηλαδή έρχεται ο τάδε και τους ζητάει κατά παραγγελία να σχεδιάσουν κάτι έξω από τη λογική τους. Σας έχει συμβεί αυτό;
Και ναι και όχι. Ναι γιατί μου ζητήθηκε, όχι διότι δεν το έκανα ποτέ- ακόμη κι όταν ήμουν στην αρχή. Κάποια στιγμή μπορεί να το κάνει κάποιος για βιοποριστικούς λόγους. Εγώ ήμουν τυχερός φαίνεται. Από εδώ έχει περάσει πάρα πολύς κόσμος, επώνυμοι, καθημερινοί άνθρωποι της διπλανής πόρτας, βασιλείς, μέχρι και οι Rolling Stones.
Αυτή η στενή σας φιλία με τον Κιθ Ρίτσαρντς, πώς προέκυψε;
Προέκυψε στη Μύκονο. Με το που γνωριστήκαμε, γίναμε φίλοι. Με μερικούς ανθρώπους υπάρχει χημεία. Έχει πολλά δικά μου έργα αλλά πάνω από όλα είναι φίλος. Δε θα ήθελα να πω εγώ για τον Κιθ, δεν αφορούν κανέναν αυτά.
Η Μύκονος είναι για σας ένας δημιουργικός πυρήνας. Το σπίτι, το μαγαζί σας στην πλατεία Αγ. Κυριακής και το Ηλιόδρομο είναι σημεία δικής σας αναφοράς.
Τα έφτιαξα για μένα, αλλά τελικά έτσι εξελίχθηκαν. Όλο το σπίτι μου είναι μελετημένο και σχεδιασμένο από μένα. Μέχρι την τελευταία βίδα. Προέβλεψα πως θα γίνει η Μύκονος κι αγόρασα μια πολύ μεγάλη απομακρυσμένη έκταση σε ένα λόφο κι έφτιαξα ένα μικρό σπίτι μέσα. Για προστασία το έκανα. Για να αποφύγω τους γείτονες και να έχω ησυχία. Χωρίς πολυτέλειες και τέτοιες αηδίες. Ένα σπίτι γλυπτό χωρίς γωνίες, φλυαρίες κι εχθρικούς χώρους. Παιδευόμουν 5-6 χρόνια με τους εργάτες μέχρι να τελειώσω.
Γιατί αυτό το νησί;
Έζησα 12 χρόνια στο Μανχάταν. Μπάφιασα από τους ρυθμούς του. Ήθελα ηρεμία. Στη Μύκονο είχα πάει λίγο πριν φύγω για Αμερική. Την 1η φορά που πήγα διακοπές επιστρέφοντας από Αμερική, πάλι στη Μύκονο ήταν.
Το Ηλιόδρομο;
Το Ηλιόδρομο…είναι εκεί.
Γιατί θελήσατε να σχεδιάσετε ένα ηλιακό ρολόι;
Με τρέλαινε πάντα η ιδέα πως ο Ήλιος μπορεί να αποδώσει με σαφήνεια το χρόνο. Ο χρόνος ως έννοια είναι ένα κύριο πράγμα στη ζωή μας. Ένα ηλιακό ρολόι πρέπει να σχεδιάζεται αποκλειστικά για το χώρο που θα μπει. Έκανα πολύ μεγάλη έρευνα πριν για το που θα έμπαινε, κρατούσα σημειώσεις, συγκέντρωσα μεγάλη βιβλιογραφία πάνω στα ηλιακά ρολόγια. Τελείωσε το καλοκαίρι του 1992, λίγο πριν αρχίσει η έκθεσή μου στη Γκαλερί Ζουμπουλάκη. Οι αρχαίοι ονόμαζαν «ανάλημμα» το σημείο που γράφει το ρολόι και «γνώμονα» το σημείο που πέφτει η σκιά. Γνώμων…τι ωραία λέξη! Το Ηλιόδρομο βρίσκεται στις ράχες ενός λόφου, ξεκινάει από τη θάλασσα και καταλήγει στη θάλασσα. Δείχνει όλες τις ώρες, δε χάνει ούτε τέταρτο. Ένα τέτοιο ρολόι σου λέει πολλά πράγματα –ποιος μήνας είναι, ποια είναι η πιο μεγάλη μέρα του χρόνου – και παράλληλα κάνει διαφορετικές κινήσεις κάθε εποχή, έχει μικρότερη σκιά το καλοκαίρι και μακρύτερη το χειμώνα, καταλαβαίνεις; Είναι στο πουθενά, τώρα πάνε άνθρωποι και βγάζουν φωτογραφίες. Έγινε αξιοθέατο.
Και αυτό το ρολόι, το ρολόι χειρός;
Ε, αυτό είναι το ελάχιστο. Πιο λίγο δε γίνεται. Είναι το μοναδικό ρολόι που έχει παχείς χρυσούς δείκτες. Το έκανα αυτό, καθώς όταν έχεις πάχος, έχεις και βάθος, έχεις σκιά, χωρίς αριθμούς, με μια καμπύλη από κάτω σα φυσικός αεραγωγός για να αερίζεται το χέρι, έχει μια φιλική αγκράφα κι ένα χρυσό καρφί. Αυτό του χρειαζόταν, με λουράκι, να μη βαραίνει με μπρασελέ.
Εργονομικής σχεδίασης και αισθητικής.
Ελληνική λέξη. Ο νόμος των έργων. Την πήραν κι αυτή και την έκαναν…
Ένα πιρούνι είναι για να σε βοηθάει να φας, όχι για να σου φύγει από το χέρι – αλλά αυτό είναι «ντιζαϊνιά» ε;
Έφτιαξα για τον Λευτέρη Λαζάρου ένα ειδικό κουτάλι – σπάτουλα. Για τις σως που φτιάχνει και συνοδεύει τα πιάτα του, για να μη πηγαίνει μπουκιά χαμένη. Ασημένιο είναι σε μια ξύλινη βάση. Τον συμπαθώ πολύ τον Λευτέρη και νιώθω πως έχουμε κοινά στην πορεία και στη σκέψη μας.
Τώρα τι θα θέλατε να σχεδιάσετε; Πού είναι το ενδιαφέρον σας;
Όλη τη χώρα. Νομίζω ότι δεν έχω κάνει ακόμη τίποτα, ότι κάθομαι αυτό είναι το πρόβλημά μου. Νομίζω ότι είμαι άνεργος. Με πιστεύεις;
Δένεστε με αυτά που κάνετε;
Πολύ. Μου λείπουν μετά. Θα ήθελα να είχα μια Σχολή. Να μην ασχολούμαι με το ΙΚΑ, να είχα ένα Bauhaus, όταν ασχολούμαι με το ένα, με το άλλο, με την εφορία, αισθάνομαι ότι είμαι μηχανή, σα να δουλεύω με μηχανές. Αυτά με καταπιέζουν απίστευτα.
Τελικά για σας τι σημαίνει επιτυχία;
Για μένα η επιτυχία είναι η αγάπη του κόσμου, που μου επιστρέφεται με το χρόνο. Ακούγεται χιλιοειπωμένο αλλά έτσι είναι. Εκτιμώ πολύ τα λόγια γιατρών και χειρουργών που μου φέρνουν τα εργαλεία τους για να τα διορθώσω, να τα σχεδιάσω εργονομικά ή να τα βελτιώσω, ώστε να κάνουν κι αυτοί με τη σειρά τους καλύτερα την τάδε τομή, να γίνει καλά ο ασθενής. Με συναρπάζει αυτό. Αυτή για μένα είναι η απόλυτη αναγνώριση. Το σχήμα, η εργονομία, όταν φτάνει το απόλυτο σημείο της ανάγκης, μπορεί να σώσει. Να το γράψεις ότι ο κάθε άνθρωπος έχει γεννηθεί με ένα ταλέντο, αυτό δε μαθαίνεται. Έκανα χρόνια βιολί, ούτε τον Εθνικό Ύμνο κατάφερα να παίξω. Εμένα το ταλέντο μου τρέφεται με λευκό χαρτί και μαύρο μολύβι. Βέβαια κι η μουσική πάντα θα με συντροφεύει, θα βάζω τα κουβανέζικα, θα ανάβω κι ένα πούρο και θα διαμαρτύρομαι για όσα με θυμώνουν.
